>>  ZAZACA EGiTiM
iNTERNETiN EN BÜYÜK BiLGi SiTESi ViKiPEDi ANSiKLOPEDiSiNDEN ALINMISTIR

Zazaca Zazaki, Dımılki, Kırmancki, Zonê Ma, So-Bê
Konuşulduğu ülkeler:	Türkiye, Avrupa Kazakistan,Irak,Gürcistan ve İran daki Zazalar tarafından
Konuşan kişi sayısı:	4-6 milyon [1]
Sıralama:	182
Dil Grubu Sınıflandırma:	Hint-Avrupa dil ailesi Hint–İran dilleri İrani diller İran Kuzey-Batı Zazaca
Resmî Durum
Resmî dil olduğu ülkeler:	-
Dili düzenleyen kurum:	Zaza Dil Enstitüsü (Frankfurt)
Alfabe:	Latin alfabesi
Dil Kodları
ISO 639-1	-
ISO 639-2	zza
ISO 639-3	{{{iso3}}}
SIL	ZZA(generic),diq kiu
Not: Bu sayfa Unicode ile kodlanmış IPA fonetik sembolleri kullanıyor olabilir.
Ayrıca bakınız: Dil – Dil aileleri Vikipedi'nin Zazaca sürümü

Zazaca; Türkiye’de özellikle Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu 
ve İç Anadolu bölgelerinde, Gürcistan'da, bazı Avrupa ülkelerinde, 
Kazakistan'ın birkaç şehrinde^{[kaynak belirtilmeli]} ve Kuzey Irak'da konuşulan 
Kuzeybatı İranî dilidir. Zazaca, Türkiye'de Türkçe ve Kürtçe'den sonra en
 çok konuşulan üçüncü dildir.

Zazaca, Türkiye'de iki ilde Tunceli ve Bingöl'de en fazla konuşulan dildir. 
Bu iki ilin dışında Erzincan (Tunceli'ye yakın ilçesi Üzümlü -Cimili- 
ve Tercan'ın köylerinde), Elazığ, Diyarbakır, Sivas, Muş, Erzurum, 
Urfa, Adıyaman, Malatya, Batman, Bitlis, Kayseri, Aksaray gibi illerin
 bazı bölgelerinde konuşulur.

Zazalar kendi dillerini genellikle Zazaki olarak adlandırırlar ve dilbiliminde 
de daha çok Zazaki / Zazaish ve Dimli olarak tanınır. Bunun yanında
 Kırmancki, Dimilki, Zonê Ma, Dersimce gibi kavramlar da Zazaca'nın
 yerel adlarıdır.

Hint-Avrupa dil ailesinin İrani gurubuna ait olan Zazaca, Alman dilbilimci 
Prof. Dr. Jost Gippert ve LeCoq'a göre İrani dillerin Kuzeybatı kolunun 
(< Gurgân) alt gurubuna aittir. Gilanice, Goranice, Mazenderanca, 
Beluçice, Sengserice dilleri de bu alt guruba aittir.

Zazaca'nın Lehçeleri [değiştir]

Zazaca'nın lehçeleri; Kuzey (Dersimce), Merkez ve Güney Zazaca

Ethnologue'a ve bazı dilbilimcilere göre Zazaca, 
Kırmancki (Kuzey Zazaca) ve Dimli (Güney Zazaca) olmak üzere 
iki lehçeden, Almanya Frankfurt'da bulunan Zaza Dil Enstitüsü ve
 Frankfurt Üniversitesi'ne göre ise üç lehçeden oluşur;

1) Kuzey Zazaca: (Uluslararası SIL Kodu: kiu^[2]

Dersim, Erzincan, Sivas, Muş, Erzurum dolaylarında Alevi Zazalar 
tarafından konuşulur. Bunun da kendi içinde ağız farklılıkları vardır.
 Dersim, Sivas, Muş farklılıkları gibi. Kuzey Zazaca'nın Kırmancki 
adlandırılması ile Kürtçe'nin bir lehçesi olan Kurmanci kavramları

birbirine karıştırılmamalıdır.

2) Merkez Zazaca:

Palu ilçesi başta olmak üzere Elazığ ve Bingöl illerinde genellikle
 Şafi Zazalar tarafından konuşulur. Bunun içinde de şive farklılıkları vardır,
 Palu, Eğil, Solhan, Hini, Ergani, Kulp, Piran, Maden.. şiveleri gibi.

3) Güney Zazaca: (Uluslararası SIL Kodu: diq [3])

Siverek (Şanlıurfa), Gerger (Adıyaman), Mutki (Bitlis), 
Kuzey Diyarbakır Malatya dolaylarında Hanefi Zazalar tarafından konuşulur.
 Bunun içinde de kendi ağız farklılıkları vardır ; Çermik, Gerger ve Siverek gibi.

Kaynak: Paul, Ludwig: Zazaki - Versuch einer Dialektologie. Reichert Verlag, 
1998, Wiesbaden.

Kuzey ile Güney lehçeleri, Merkez Zazacaya oranla gramer ve
 sözcük dağarcığı bakımından birbirine daha yakındır. Örneğin, 
Kuzey lehçesini (Dersimce) konuşan bir Tuncelili Zaza ile Merkez
 lehçesini konuşan Bingöllü bir Zaza'nın anlaşması oldukça zordur.

Zaza Edebiyatı [değiştir]

İlk Zazaca kitap 1817 yılında yayınlanmıştır.Kitap şu an Almanya da
 Deli Dewreş diye tanınan şahısın elindedir. Diğer eserler ise, 
Osmanlı döneminde Rusya'ya savaşa gönderilen Zazaların dilini 
inceleyen dilbilimci Peter Lerch tarafindan 1850 yılında yazılmıştır.
 Diğer iki önemli eser dini kitaplardır. "Mewlid" adında iki kitap, 
ilki "Ahmedé Xasi" tarafından 1899'da ve diğeri "Osman Efendio Babıc" 
tarafından 1933'de Şam'da yayınlanmıstır. Bunun yanında Tunceli'ye 
özgü koç heykelli mezar taşlarının üzerinde Arap alfabesiyle yazılmış
 Zazaca yazılar tespit edilmiştir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Zazaca Latin harfleri ile Avrupa'ya göç eden Zazalar tarafından yazılmıştır.
 Ardından İstanbul'da Zazaca kitap ve dergiler çıkarılmıştır.2004'te yapılan
 AB uyum paketlerinden sonra, TRT Pazartesi günleri otuz dakikalık 
Zazaca yayın yapmaktadır. Ayrıca Yol TV, Su TV gibi Alevi televizyonlarında 
Zaza diline ve müziğine yer verilmektedir. Roj TV'de de kısmen Zazaca 
yayın yapılmaktadır fakat bu yayınlar daha çok propaganda amaçlıdır.

Avrupa'da çıkan Ware, Tija Sodıri, Kormışkan, Piya, Ayre, ZazaPress,
 Pir, Raştiye, Vate gibi dergiler dışında, İstanbul'da Tij Yayınları ve Vate 
Yayınları tarafından Zaza dilinde kitaplar yayınlanmaktadır. Ayrıca Dersim 
(Tunceli)'de yayınlanan ilk Zazaca gazete ise Munzur Haber'dir. 
Türkiye'de tamamı Zazaca olarak yayınlanan ilk dergi ise
 Erzurum'da yayınlanan "Vatı" dergisidir. Halen Malatya'da
 Miraz adında iki aylık felsefe ve edebiyat dergisi yayınlanmaktadır.
 Ayrıca Yılmaz Güney'in Duvar filmi, tarihte Zazaca'nın sinemada
 kullanıldığı ilk film olması nedeniyle önemlidir. Zazaca'nın kullanıldığı 
diğer filmler arasında şunlar sayılabilir.

• Beyaz Melek, Mahsun Kırmızıgül
• Tüyü Takip Et (Perre Dıma So), Nuray Şahin (İlk Zazaca uzun
• metrajlı film olarak kabul edilmektedir; Zazaca-Almanca)
• Şıhsenem, Star Tv (dizi müziği)
• Can Baz (belgesel)
• Was (Ot) (belgesel), Caner Canerik.
• Dersim 38 (belgesel)

Zazaca yazıya geç geçirildiği için sözlü edebiyatı 
oldukça zengindir.Zazaca'da deyr(türkü),
 kılam(şarkı),

 dêse(ilahi), şanke(fabıl), hêkati(öykü), 
qesê werênan(atasözleri ve deyimler)... gibi 
sözlü 
edebiyat ürünleri oldukça fazladır.
Zaza Edebiyatı'ndan Örnekler  
* Deyr(türkü, şiir)
      Ağatiriye                                TÜRKÇESİ 
  Ağatiriye Ağatiriye               Ağatiriye Ağatiriye       
Çıra honde biya tariye            Neden oldu şimdi karanlık 
Dı rocê amo meymaniye             İki günlüğüne geldi misafirliğe
Kerda jür u sêytaniye             Yaptı yalan ve şeytanlık 
Ax ezo ezo ezo ezo cail nêzaneno  Ah ben ben ben ben cahil bilmezim 
Ağatiriye de bêkeso ezo           Ağatiriye'de kimsesizim ben
Serê bone de was rewiyo           Evin üstünde ot yetişti 
Ez qurbanê çım u burriyo          Ben kurbanım gözüne ve kaşına
Tı delala tı rındeka              Sen değerlisin sen güzelsin 
Na dina de jükeka                 Bu dünyada sen teksin

Bazı Zazaca Eserler:

• Fahri Pamukçu, "Gıramerê Zazaki" (Gramer), Tij Yayınları, İstanbul 2002.
• Zülfü Selcan, Grammatik Der Zaza Spreche(Zaza Dili Grameri)
• Ali Himmet Dağ, "Mısaibê Mı Mase" (Şiir), Kendi Yayınevi, Hollanda 2002.
• M. Jacobson, "Rastnustena Zonê Ma" (Gramer), Tij Yayınları, İstanbul.
• Sait Çiya, "Her Çi Beno Sanike" (Roman), Tij Yayınları, İstanbul.
• Faruk Iremet, "Dilimiz Zazaca, Zonê Ma Zazaki" İremet Yayınları, Eylül/Elun, 1996, Stockholm/Sweden, ISBN: 91-972069–8-9
• Faruk İremet, "Antolojiyê hozanwanê Swêdi" İremet Yayınları, 1995, About Swedish writers, ISBN: 91-972069-0-X
• Faruk İremet "Zeritenık" Poems, İremet Yayınları, 1996, ISBN: 91-972069-7-0
• Faruk İremet "Rondıkê Çavên ti" Poems, 1993, APEC, Stockholm/Sweden ISBN: 91-87730-27-8
• Koyo Berz "Namdarê Sêweregı" İremet Yayınları, 1995, Stockholm/Sweden ISBN: 91-972069-6-2
• Koyo Berz "Kole Nêba" Poems, İremet Yayınları, 1995, Stockholm/Sweden ISBN: 91-97-2069-3-4
• Koyo Berz "Ewro şori, meştı bêri" Novel, İremet Yayınları1996, ISBN: 91-972069-3-4
• Koyo Berz "gramerê zazaki" Grammar, İremet Yayınları, 2002, Stockholm/Sweden ISBN: 91-973977-1-7
• Terry Lynn Todd "A grammar of Dimili—Also known as Zaza" About the zazaish grammar, second edition İremet Yayınları, 2002, Stockholm/Sweden, ISBN: 91-973977-0-9
• Safiya Pak "Xeribey ıd, keye dı / In der fremde zu hause" Poems, İremet Yayınları, 1997 ISBN: 91-972069-9-7

Zazaca'nın konuşulduğu coğrafya [değiştir]

Bakınız: Zazalar maddesi

Zazaca'nın en yoğun olarak konuşulduğu yerler ve Zazalar ın en yoğun olarak yaşadığı yerler :

1. Tunceli (bütün ilçelerde)
2. Bingöl (bütün ilçeleri ile)
3. Elazığ (doğu bölgesi,kuzeyi ve güneyi)
4. Diyarbakır (kuzey ve batı bölgeleriÇermik,Çümgüş,Ergani,Eğil,Dicle,Lice,Hani,Kulp,Hazro)
5. Urfa (Siverek ilçesi)
6. Muş (Varto ilçesi)
7. Erzurum (batı bölgeleri Hınıs,Aşkale,Tekman,Çat)
8. Sivas (Zara, İmranlı, Ulaş, Kangal,Hafik,Divriği,Gürün ilçeleri)
9. Adıyaman ([[Gerger ilçesi)
10. Erzincan (dağınık şekilde.. çoğunlukla merkez de ve Tunceli'ye yakın yerlerde)
11. Batman Sason
12. Bitlis Mutki
13. Malatya Pötürge, Doğanyol, Arguvan

Zazalar, nüfusu tahminen 4 ile 6 milyon arasında olan bir halk olarak Doğu, İç ve Güneydoğu Anadolu’nun Fırat ve Dicle su havzasında ve dağlık alanlarda yaşarlar. Sükun ettikleri yer enlem 37,8°- 42° ve boylam 37,8°- 40° arası arasında yer alan bölgede, il olarak Sivas’tan Muş-Erzurum’a, Gümüşhane'den Urfa’ya kadar uzanır. Ağırlıklı olarak Tunceli, Bingöl, Erzincan, Elazığ, Sivas, Diyarbakır, Erzurum.. illerinde yaşarken, Kangal, Zara, Ulaş, İmranlı, Hafik, Gürün (Sivas), Varto (Muş), Tekman , Hınıs, Çat, Aşkale (Erzurum), Gerger (Adıyaman), Pötürge, Mutki (Bitlis), Sason (Batman) ilçesinde meskendirler. Bunun dışında İstanbul,İzmir Ankara, Bursa, Kocaeli, Aksaray ve birçok ilçeye göçetmiş Zaza mevcuttur. Almanya, Avusturya, İsviçre, Hollanda, Belçika, Fransa, İsveç, Danimarka gibi Avrupa ülkelerinde bulunan Zaza sayısı tahminen 300.000’dir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Cambul (Kazakistan), Batum (Gürcistan) ve Musul (Irak) bölgelerinde de Zazalar vardır. Zazalar’ın nüfusu hakkında kesin bir bilgi mevcut değildir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Anadolunun pek çok yöresinde ana dili Zazaca olan ve zamanla Kürtçenin Kurmancî lehçesi ile konuşmaya başlayan köyler de vardır. Tunceli'nin Mazgirt yöresindeki bazı köyler, Bingöl, Elazığ, Erzurum, Sivas Koçgiri Yöresi ve Erzincan'ın Refahiye ilçesindeki bazı yerleşimler, bugün Kürtçe konuşmalarına rağmen aslen Zaza kökenli yerleşimlerdir ve Zaza aşiretlerinin devamıdırlar.^{[kaynak belirtilmeli]} Ana dili Zazaca olan Lolan, Kureyşan, Hormekan (Hiran/Zerikan/Alikan/Sormemedan), Alan, Demenan, Şeyh Hasanan, Pevruzan, Laçinan, Karsan gibi Dersim aşiretlerinin bazı kolları, bugün ana dilleri olan Zazaca'dan kopup zamanla Kurmancî (Kürtçe) konuşmaya başlamışlardır.^{[kaynak belirtilmeli]}

Bazı Zazaca kelimeler ve Türkçe karşılıkları [değiştir]

Zazaca ve Diğer İrani Diller (Frankfurt Üniversitesi Tarafından Hazırlanmıştır) [2]

Namê to çıko/çıtho? : adın ne?
Namê şıma çıko? : isminiz nedir?
Tı çend serriya? : kaç yaşındasın?
Çaldera rında / To senin hol / çıturiya wesa ? : nasılsın iyimisin?
Tı weş be / berxudar be : sağol, (teşekkür).
Teşekür konu / tesekur kenane : teşekkür ederim.
Heq raji bo / Homa razi bo : Allah razı olsun.
No çıko / In çıtho ? : bu nedir?
Tı se kena ? : ne yapıyorsun?
Sıma xêr amê / Şıma xêr amey : Hoşgeldiniz
esto / esta : var
çino / çina : yok
Ya / Hêya : evet
Nê : hayır
şo : git
bê : gel
vace / vaje / vaze : söyle
Tı sa vana / Tı vuni se : Ne diyorsun?
bon : ev (inşaat) (ing: house)
çê/keye : ev (ing: home)

• renkler

khewe / moy / kuho : mavi
kesk / zırg : yeşil
gewr : gri
çeqer / zerd : sarı
sur : kırmızı
sis / sıpê : beyaz
sia / şia : siyah
qewa : kahverengi
khez / kej : sarışın (insanlar için)

• akrabalık

mae / dae : anne
pi / bav : baba
wae : kızkardeş
bıra : erkek kardeş
ma u pi : ebeveyn
ap / dad : amca
najni / datcéni / naçıki : amcanın karısı
xal : dayı
xalcêni : dayının karısı
amıke : hala
xalıke / yayik :teyze

Zazaca Ve Bazı Diller Arasında Bir Karşılaştırma [değiştir]

Zazaca'nın Sınıflandırılması Üzerine Tartışma [değiştir]

Zazaca'nın İran dilleri arasındaki yeri politik bir tartışma konusudur. Bu tartışmada üç grup vardır.

• 1.grup: Dil bilimcileri ve Zazalar Zazaca'yı bir dil olarak kabul eder. İranoloji dilbilimine göre, Zazaca başlıbaşına bir dildir. Oskar Mann ve Karl Hadank'ın 20. yy.ın başında yaptığı araştırmalar sonucu derleyip 1932'de Leipzig'de çıkan kitabında, ilk kez bilimsel olarak Zazaca'nın bir Kürt lehçesi olmadığı kanıtlanmış^{[kaynak belirtilmeli]}, ondan beri Zazaca dilbiliminde ayrı bir dil olarak kabul edilmiştir.
• 2. grup: Özellikle Kürt milliyetçileri, Zazaca'yı Kürtçe'nin dört lehçesi arasında saymaktadır. ^{[kaynak belirtilmeli]}
• 3. grup: Cumhuriyetin ilk dönemlerindeki Türkologlar, Zazaca'yı Türkçe'nin bir lehçesi olduğunu varsayar ve Zazaların Horasan'dan gelen bir Türk boyu olduğunu iddia etmektedir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Zazaca'nın Kürtçe'nin bir lehçesi olduğuna dair iddialar^[3] mevcut olup Kürtçe'nin Güney İranî dil grubuna ait olup, Zazaca'nın Kuzey İranî dil grubuna ait olduğuna dair iddialar^[4] da mevcuttur.

Kürdolog Izady de Zazaca ile Kürtçe'nin aynı dilin şivesi olmadığını ve farklı diller olduğunu söylemektedir.^[5] Zaza ve Gorani dili birbirine çok yakındır ve İrani diller ailesinde Zaza-Gorani dil grubu olarak aynı kategoride yer alırlar.

[[Resim:PPlaquecloseup.svg| İsan/merdum - İnsan Resim:Human-man.png| Cüamêrd - Erkek Resim:Human-woman.png| Cênıke - Kadın Resim:Animalia_diversity.jpg| Heywan Hayvan Resim:Afghan Hound.jpg| Kutık - Köpek Resim:HouseSparrow23.jpg| Mirçıke/Theyre - Kuş Resim:Discus_fish.jpg| Mosa - Balık Resim:Cat03.jpg| Pisınge - Kedi Resim:Sisistrus miliaris miliaris.jpg| Mor - Yılan Resim:Bufo periglenes1.jpg| Beqe - Kurbağa Resim:Long-jawed orb weaver spider.jpg| Phirke - Örümcek Resim:Kodiak Brown Bear.jpg| Heş - Ayı Resim:Holsteiner Apfelschimmel-2005.jpg| Astor - At Resim:Rhode Island Red.jpg| Kerge - Tavuk Resim:Septembre 2004 11.jpg|Morcela - Karınca Resim:Salix Alba.jpg| Dare - Ağaç Resim:Tulip - floriade canberra02.jpg| Vilıke - Çiçek Resim:Apricot fruit.jpg| Meywa - Meyve </gallery>

Zazaca Üzerine Yapılan Bilimsel Çalışmalar [değiştir]

• Lynn Todd, Terry. (1985) "A Grammar of Dimili" University of Michigan, [4].

• Jost, Gippert. (1996) "Zazaca’nin Tarihsel Gelisimi" Frankfurt University,[5].

• Paul, Ladwig. (1998) "The Position of Zazaki Among West Iranian languages" University of Hamburg,[6].

• Gajewski, Jon. (2004) "Evidentiality in Zazaki" Massachusetts Institute of Technology,[7].

• Larson, Richard. and Hiroko, Yamakido. (2006) "Zazaki as Double Case-Marking". Stony Brook University,[8].

• C.M. Jacobson: Rastnustena Zonê Ma - Handbuch für die Rechtschreibung der Zaza-Sprache. Verlag für Kultur und Wissenschaft, 1993, Bonn

• C.M. Jacobson: Zazaca okuma yazma el kitabi. Verlag für Kultur und Wissenschaft, 1997, Bonn.

• Faruk Iremet, Eylül 1996, "Dilimiz Zazaca, Zonê Ma Zazaki" ISBN: 91-972069–8-9, İremet Yayınları, Stockholm/Sweden, [9].

Referanslar [değiştir]

• Extra, Guus. and Gorter Durk. (2001) The Other Languages of Europe.
• Raymond Gordon, Jr. (2005) Editor. Ethnologue: Languages of the World. Fifteenth Edition. (Zazaca’nin Siniflandirilmasi.)
• Paul, Ladwig. (1998) The Position of Zazaki Among West Iranian languages. (Zazaca’nin Siniflandirilmasi.)
• www.zazaki.de , Zazas and Zazaki. (Zaza Edebiyatı)
• Faruk Iremet, "Dilimiz Zazaca, Zonê Ma Zazaki" İremet Yayınları, Eylül/Elun, 1996, Stockholm/Sweden, ISBN: 91-972069–8-9
• Koyo Berz "gramerê zazaki" Grammar, İremet Yayınları, 2002, Stockholm/Sweden ISBN: 91-973977-1-7

İlgili konular [değiştir]

• Zazalar
• Hint-Avrupa dil ailesi
• İran Dilleri
• Farsça

Dış bağlantılar [değiştir]

• Zazaca Sözlük
• Zazaca ve Zaza sitesi
• İranî diller kütüğü
• Zazaca üzerine kültürel bir site.
• Zazaca-Türkçe sözlükler
• Zazaca, Kürtçe, Farsça ve diğer irani diller arasındaki benzerlikler